• निरूहमात्रा प्रथमे प्रकुञ्चो वत्सरे परम् ।
  प्रकुञ्चवृद्धिः प्रत्यब्दं यावत् षट् प्रसृतास् ततः ॥ १८ ॥

प्रसृतं वर्धयेद् ऊर्ध्वं द्वादशाष्टादशस्य तु ।
आसप्ततेर् इदं मानं दशैव प्रसृताः परम् ॥ १९ ॥

यथायथं निरूहस्य पादो मात्रानुवासने । (A.Hr.Su.19/18-19)

• निरूहमात्रा प्रसृतार्धमाद्ये वर्षे ततोऽर्धप्रसृताभिवृद्धिः||३१||
  आद्वादशात् स्यात् प्रसृताभिवृद्धिरष्टादशाद् द्वादशतः परं स्युः|
  आसप्ततेस्तद्विहितं प्रमाणमतः परं षोडशवद्विधेयम्||३२||
  निरूहमात्रा प्रसृतप्रमाणा बाले च वृद्धे च मृदुर्विशेषः|३३| (Cha.Si.3/31-33)

• निरूहपादांशसमेन तैलेनेति निरूहपादप्रमाणेन, चतुर्विंशतिपले निरूहे षट्पलेन स्नेहेनेत्यर्थः; इयं चोत्तमा मात्राऽनुवासनस्य; उक्तं ह्यन्यत्र– “उत्तमा षट्पली प्रोक्ता मध्यमा त्रिपली भवेत्| कनीयसीसार्धपला त्रिधा मात्राऽनुवासने” इति; सुश्रुतेऽप्येतावन्मानमेव स्नेहस्यानुवासन मात्राबस्तिविभागेनानुवासने उक्तम्| (Cha. Si. 3/27-29, Cakrapāni commentary)

पूर्वं हि दद्यान्मधु सैन्धवं तु स्नेहं विनिर्मथ्यं ततोऽनु कल्कम् ||२३||
विमथ्य संयोज्य पुनर्द्रवैस्तं बस्तौ निदध्यान्मथितं खजेन | (Cha. Si. 3/23)

In the beginning Madhu and Saindhava should be taken and then add Sneha and it should be well mixed. Thereafter the Kalka of Dravyas should be added and mixed again. Later to this the Kaṣāya is added and mixed well (Manthana) is done with the Khajam. This prepared Basti Dravya is poured to the Basti Puṭaka.

माक्षिकं लवणं स्नेहं कल्कं क्वाथम् इति क्रमात् ॥ ४५ ॥

आवपेत निरूहाणाम् एष संयोजने विधिः । (A.Hr.Su.19/45)

The order of mixing the Nirūha Basti are Mākshika, Lavana, Sneha, Kalka, Kvātha And Āvāpa are to be mixed in succeeding order.

KALKA DRAVYA

पूतं यवानीफलबिल्वकुष्ठवचाशताह्वाघनपिप्पलीनाम्|| (Cha.Si3/14)

It is called as Yavānyadi Kalka. It comprises of eight Dravyas such as Yavāni, Madanaphala, Bilva, Kuṣṭha, Vacā, Śatāhva, Mustā and Pippali. These are taken in equal quantity mostly 1tola.

SNEHA DRAVYA

• न त्वामं प्रणयेत् स्नेहं स ह्यभिष्यन्दयेद्गुदम्| (Cha.Si.4/48)

• आममिति अपक्वम्| (Cha.Si.4/48)

Unprocessed Sneha (Āma Sneha) should not be used for Basti, as it produces Abhiṣyanda in the Guda.

पित्ते स्नेहस्य षष्ठः प्रकृतौ स्थिते च||३०||
वाते विवृद्धे तु चतुर्थभागो, मात्रा निरूहेषु कफेऽष्टभागः|३१| (Cha.si.3/30-31)

In Paittika Vikāras and Svastha, the quantity of Sneha should be 1/6th of the total quantity.

In Vātaja Vikāras, the quantity of Sneha should be 1/4th of the total quantity.

In Kaphaja Vikāras, the quantity of Sneha should be 1/8th of the total quantity.

KAṢĀYA

भागाः कषायस्य तु पञ्च,(Cha.Si.3/30)

The quantity of Kaṣāya taken is 5 Prasṛta or 10 Pala.

दत्त्वाऽऽदौ सैन्धवस्याक्षं मधुनः प्रसृतद्वयम् |
पात्रे तलेन मथ्नीयात्तद्वत् स्नेहं [१] शनैः शनैः ||३३||
सम्यक् सुमथिते दद्यात् फलकल्कमतः परम् |
ततो यथोचितान् कल्कान् भागैः स्वैः श्लक्ष्णपेषितान् ||३४||
गम्भीरे भाजनेऽन्यस्मिन्मथ्नीयात्तं खजेन च |
यथा वा साधु मन्येत न सान्द्रो न तनुः समः ||३५||
रसक्षीराम्लमूत्राणां दोषावस्थामवेक्ष्य तु |
कषायप्रसृतान् पञ्च सुपूतांस्तत्र दापयेत् ||३६|| (Su.Chi.38/33-36)

First one Akṣa  Saindhava and 2 Prasṛta Madhu should be taken in an utensil and should be churned with palm, later Sneha should be added little by little and churned well followed by Kalka.  Later the whole mixture is taken in bigger vessel and added with filtered Kaṣāya in quantity of 5 Prasṛta followed by Āvāpa like Māṃsarasa, Kṣīra, Amla Dravya, and Mūtra in prescribed quantity according to the Doṣa Avasthās and mixed with the help of Khaja. The final product should be medium, neither thick nor thin.

• “माक्षिकं लवणं स्नेहं कल्कं क्वाथमिति क्रमात्| आवाप्यावाप्य पात्रे तन्मथ्नीयादन्तराऽन्तरा| 

   सम्यक् पाणितलेनैव निरूहे योजनाविधिः”- इति||३३–३६||

( Su.Chi. Dalhana commentary 38/33-36)

• अत ऊर्ध्वं द्वादशप्रसृतान् वक्ष्यामः |
  दत्त्वाऽऽदौ सैन्धवस्याक्षं मधुनः प्रसृतिद्वयम् |
  विनिर्मथ्य ततो दद्यात् स्नेहस्य प्रसृतित्रयम् ||३७||
  एकीभूते ततः स्नेहे कल्कस्य प्रसृतिं क्षिपेत् |
  सम्मूर्च्छिते कषायं तु चतुःप्रसृतिसम्मितम् ||३८||
  वितरेच्च तदावापमन्ते द्विप्रसृतोन्मितम् |
  एवं प्रकल्पितो बस्तिर्द्वादशप्रसृतो भवेत् ||३९|| (Su.Chi.38/37-39)

General Mātra of Nirūha Basti – 12 Prasṛta

SAMYAK SAṂYOJANA LAKṢAṆA

नातिस्निग्धं न वा रूक्षं नातितीक्ष्णं न वा मृदु ॥ ४२ ॥

नात्यच्छसान्द्रं नोनातिमात्रं ना पटु नाति च ।
लवणं तद्वदम्लं च पठन्त्यन्ये तु तद्विदः ॥ ४३ ॥ (A.Hr.Su.19/42-43)

The well mixed Basti Dravya should be neither too Uṣṇa nor too Śīta, neither too Snigdha, nor too Rūkṣa, neither too Tīkṣṇa, nor too Mṛdu, neither too Accha, nor too Sāndra, neither in excessive quantity, nor in less quantity, neither with too much of Lavana, nor without Lavana, neither with too much Amla, nor without Amla.

न धावति औषधं पाणिं न तिष्ठति अवलिप्य च करोति सीमन्तं स निरुहः सुयोजितः ।

(Su. Chi. 38/32, Dalhana commentary)

A properly mixed Basti Dravya will not run quickly out of the hand, nor it sticks or remains steady on the hand and it will not stick into the creases of palm after its removal. It should be a uniform mixture without separation of the contents.