NIRŪHABASTIVYĀPAT
नातियोगौ क्लमाध्माने हिक्का हृत्प्राप्तिरूर्ध्वता|
प्रवाहिका शिरोङ्गार्तिः परिकर्तः परिस्रवः||५||
द्वादश व्यापदो बस्तेरसम्यग्योगसम्भवाः| (Cha. Si. 7/5)
CARAKA | SUŚRUTA |
1. Ayoga 2. Atiyoga 3. Klama 4. Ādhmāna 5. Hikkā 6. Hṛtprāpti 7. ŪrdhvaGamana 8. Pravāhika 9. Śiroruk 10. Aṅgārti 11. Parikartikā 12. Parisrāva | · Ayoga · Ādhmāna · Parikartikā · Parisrāva · Pravāhika · Hṛdayopasarana · Aṅgapragraha · Atiyoga · Jivādāna |
AYOGA
Nidāna
गुरुकोष्ठेऽनिलप्राये रूक्षे वातोल्बणेऽपि वा|
शीतोऽल्पलवणस्नेहद्रवमात्रो घनोऽपि वा||७|| (Cha. Si. 7/7)
Quality of Basti : | Quality of person: |
The administration of Basti Dravya which is
§ Śīta- Processed with cold potency drugs § AlpaLavana – insufficient salt § Alpa Sneha Yukta – insufficient oil § Alpa Drava – insufficient liquid § AlpaMātra – small dose § Ghana – too thick | Administration of Basti in person with
§ Guru Koṣṭha (KrūraKoṣṭha, Mala PūrṇaKoṣṭha) – hard bowels § VātaVṛddhi in Koṣṭha § RūkṣaŚarīra – dryness / dehydration § VātaVṛddhi in Śarīra
|
Samprāpti
दोषं दुर्बलत्वादनिर्हरन् | (Cha. Si. 7/8)
Basti cause Utkleśana of Doṣa, but does not help in their elimination because of its weak action as a result of the Nidānas.
Lakṣaṇa
करोति गुरुकोष्ठत्वं वातमूत्रशकृद्ग्रहम्||८||
नाभिबस्तिरुजं दाहं हृल्लेपं श्वयथुं गुदे|
कण्डूगण्डानि वैवर्ण्यमरुचिं वह्निमार्दवम्||९| (Cha. Si. 7/8-9)
Cikitsā
तत्रोष्णायाः प्रमथ्यायाः पानं स्वेदाः पृथग्विधाः|
फलवर्त्योऽथवा कालं ज्ञात्वा शस्तं विरेचनम्||१०||
बिल्वमूलत्रिवृद्दारुयवकोलकुलत्थवान्|
सुरादिमूत्रवान् बस्तिः सप्राक्पेष्यस्तमानयेत्||११|| (Cha. Si. 7/10-11)
ATIYOGA
Nidāna
स्निग्धस्विन्नेऽतितीक्ष्णोष्णो मृदुकोष्ठेऽतियुज्यते| (Cha. Si. 7/12)
Administration of AtiTīkṣṇa and AtiUṣṇa Basti after doing Abhyaṅga and Svedana in MṛduKoṣṭha person leads to AtiyogaVyāpat.
Lakṣaṇa
तस्य लिङ्गं चिकित्सा च शोधनाभ्यां समा भवेत्||१२|| (Cha. Si. 7/12)
Similar to VamanaVirecanaVyāpat(Caraka&Suśruta)
Cikitsā
Vamana VirecanaVyāpatCikitsā
पृश्निपर्णीं स्थिरां पद्मं काश्मर्यं मधुकं बलाम्||| (Cha. Si. 7/12-14)
Pṛśniparṇyadi Basti with Ghṛta for Dāha
KLAMA
Nidāna
आमशेषे निरूहेण मृदुना दोष ईरितः| (Cha. Si. 7/15)
Administration of MṛduNirūha Basti when there is residual Āma in the Koṣṭha produce Klama
Samprāpti
मार्गं रुणद्धि वातस्य हन्त्यग्निं मूर्च्छयत्यपि||१५ (Cha. Si. 7/15)
Nidāna leads to Kapha and Pitta Prakopa. This leads to obstruction to movement of Vāta causes fainting and suppression of power of digestion.
Lakṣaṇa
क्लमं विदाहं हृच्छूलं मोहवेष्टनगौरवम्| (Cha. Si. 7/16)
Cikitsā
कुर्यात् स्वेदैर्विरूक्षैस्तं पाचनैश्चाप्युपाचरेत्||१६||
पिप्पलीकत्तृणोशीरदारुमूर्वाशृतं जलम्|
पिबेत् सौवर्चलोन्मिश्रं दीपनं हृद्विशोधनम्||१७||
वचानागरशट्येला दधिमण्डेन मूर्च्छिताः|
पेयाः प्रसन्नया वा स्युररिष्टेनासवेन वा||१८||
दारु त्रिकटुकं पथ्यां पलाशं चित्रकं शटीम्|
पिष्ट्वा कुष्ठं च मूत्रेण पिबेत् क्षारांश्च दीपनान्||१९||
बस्तिमस्य विदध्याच्च समूत्रं दाशमूलिकम्|
समूत्रमथवा व्यक्तलवणं माधुतैलिकम्||२०|| (Cha. Si. 7/16-20)
ĀDHMĀNA
Nidāna
अल्पवीर्यो महादोषे रूक्षे क्रूराशये कृतः| (Cha. Si. 7/21)
Administration of AlpaVīrya Basti to a person who has Mahā Doṣa, whose body is Rūkṣa and who has KrūraKoṣṭha.
Samprāpti
बस्तिर्दोषावृतो रुद्धमार्गो रुन्ध्यात् समीरणम्||२१||
स विमार्गोऽनिलः कुर्याद………………………… (Cha. Si. 7/22)
Basti will get Āvṛta by Doṣa leading to DoṣaPrakopa and VimārgaGamana of Vāta.
Lakṣaṇa
…………………………ध्मानं मर्मपीडनम्|
विदाहं गुरुकोष्ठस्य मुष्कवङ्क्षणवेदनाम्||२२||
रुणद्धि हृदयं शूलैरितश्चेतश्च धावति| (Cha. Si. 7/22)
Cikitsā
श्यामाफलादिभिः कुष्ठकृष्णालवणसर्षपैः||२३||
धूममाषवचाकिण्वक्षारचूर्णगुडैः कृताम्|
कराङ्गुष्ठनिभां वर्तिं यवमध्यां निधापयेत् ||२४||
अभ्यक्तस्विन्नगात्रस्य तैलाक्तां स्नेहिते गुदे|
अथवा लवणागारधूमसिद्धार्थकैः कृताम्||२५||
बिल्वादिना निरूहः स्यात् पीलुसर्षपमूत्रवान्|
सरलामरदारुभ्यां सिद्धं चैवानुवासनम्||२६|| (Cha. Si. 7/23-26)
A Varti of the size of the thumb and shape of barley seed should be prepared of Syāmā, Trivṛt, CaturAṅgula, Tilvaka, Mahāvṛkṣa, Saptalā, Śaṅkhinī, Danti And Dravanti, Phala, Jīmūtaka, Ikṣvāku, Dhāmārgava, Kutaja And Kṛtavedhana, Kuṣṭha, Pippali, salt, Sarṣapa, powder of ĀgaraDhūma, Maṣa, Vacā, Kiṇva, Kṣāra and jaggery. Alternatively this Varti can be prepared by adding salt, kitchen soot and Siddhārthaka to Syāmādi and Phalādi drugs described above.
These Vartis may be smeared with oil and inserted into the lubricated anus of the patient who is previously given massage and fomentation therapies.
HIKKA
Nidāna
मृदुकोष्ठेऽबले बस्तिरतितीक्ष्णोऽतिनिर्हरन्| (Cha. Si. 7/27)
Administration of Tīkṣṇa Basti to a person who is Durbala and having MṛduKoṣṭha
Samprāpti
…………..ऽतिनिर्हरन्| (Cha. Si. 7/27)
AtiNirharaṇa of Doṣās leading to Hikkā.
Lakṣaṇa
कुर्याद्धिक्कां
Hikka
Cikitsā
हिक्काघ्नं बृंहणं च यत्||२७||
बलास्थिरादिकाश्मर्यत्रिफलागुडसैन्धवैः|
सप्रसन्नारनालाम्लैस्तैलं पक्त्वाऽनुवासयेत्||२८||
कृष्णालवणयोरक्षं पिबेदुष्णाम्बुना युतम् |
धूमलेहरसक्षीरस्वेदाश्चान्नं च वातनुत्||२९|| (Cha. Si. 7/27-29)
HṚTPRĀPTI
Nidāna
अतितीक्ष्णः सवातो वा न वा सम्यक् प्रपीडितः| (Cha. Si. 7/30)
Quality of Basti : |
§ AtiTīkṣṇa Basti § Savāta Basti – Basti injected along with air § Basti administered without maintaining proper pressure – not properly compressed |
Lakṣaṇa
घट्टयेद्धृदयं
Pressure over HṛdayaPradeśa.
Cikitsā
बस्तिस्तत्र काशकुशेत्कटैः||३०||
स्यात् साम्ललवणस्कन्धकरीरबदरीफलैः|
शृतैर्बस्तिर्हितः सिद्धं वातघ्नैश्चानुवासनम्||३१ (Cha. Si. 7/31)
ŪRDHVA GAMANANA
Nidāna
वातमूत्रपुरीषाणां दत्ते वेगान्निगृह्णतः|
अति वा पीडितो …………………………. (Cha. Si. 7/7)
Lakṣaṇa
बस्तिर्मुखेनायाति वेगवान्||३२||
मूर्च्छाविकारं तस्यादौ दृष्ट्वा (Cha. Si. 7/32-33)
Basti Dravya come out through oral cavity
Cikitsā
शीताम्बुना मुखम्|
सिञ्चेत् पार्श्वोदरं चाधः प्रमृज्याद्वीजयेच्च तम्||३३||
केशेष्वालम्ब्यचाकाशेधुनुयात्त्रासयेच्चतम्|
गोखराश्वगजैःसिंहैराजप्रेष्यैस्तथोरगैः||३४||
उल्काभिरेवमन्यैश्चभीतस्याधःप्रवर्तते|
वस्त्रपाणिग्रहैः कण्ठं रुन्ध्यान्न म्रियते यथा||३५||
प्राणोदाननिरोधाद्धि प्रसिद्धतरमार्गवान् |
अपानः पवनो बस्तिं तमाश्वेवापकर्षति||३६||
ततःक्रमुककल्काक्षंपाययेताम्लसंयुतम्|
औष्ण्यात्तैक्ष्यात्सरत्वाच्चबस्तिंसोऽस्यानुलोमयेत्||३७||
पक्वाशयस्थितेस्विन्नेनिरूहोदाशमूलिकः|
यवकोलकुलत्थैश्चविधेयोमूत्रसाधितः||३८||
बिल्वादिपञ्चमूलेनसिद्धोबस्तिरुरःस्थिते|
शिरःस्थे नावनं धूमः प्रच्छाद्यं सर्षपैः शिरः||३९ (Cha. Si. 7/33-39)
If on account of this there is Mūrccha,
PRAVĀHIKA
Nidāna
स्निग्धस्विन्ने महादोषे बस्तिर्मृद्वल्पभेषजः| (Cha. Si. 7/40)
Administration of Mṛdu and AlpaMātra Basti in a person after Samyak Sneha Sveda and who is having Mahā Doṣa.
Samprāpti
उत्क्लिश्याल्पं हरेद्दोषं जनयेच्च प्रवाहिकाम्||४० (Cha. Si. 7/40)
Basti Dravya causes Utkleśana of Doṣa and eliminates only small amount of Doṣās leading to Pravāhika.
Lakṣaṇa
स बस्तिपायुशोफेन जङ्घोरुसदनेन वा|
निरुद्धमारुतो जन्तुरभीक्ष्णं सम्प्रवाहते||४१ (Cha. Si. 7/41)
· Basti PāyuŚopha – Swelling in bladder and anorectal region · JanghaUruSadana – Exhaustion of calf and thighs · Passes stool frequently due to obstructed Vāta
|
Cikitsā
स्वेदाभ्यङ्गान्निरूहांश्च शोधनीयानुलोमिकान्|
विदध्याल्लङ्घयित्वा तु वृत्तिं कुर्याद्विरिक्तवत्||४२ (Cha. Si. 7/42)
ŚIRO ARTI
Nidāna
दुर्बले क्रूरकोष्ठे च तीव्रदोषे तनुर्मृदुः|
शीतोऽल्पश्चावृतो दोषैर्बस्तिस्तद्विहतोऽनिलः||४३ (Cha. Si. 7/43)
Administration of Tanu, MṛduVīrya, Śītala Basti in AlpaMātra to a patient who is Durbala, who has KrūraKoṣṭha and who is afflicted with Mahā Doṣa.
Samprāpti
मार्गैर्गात्राणि सन्धावन्नूर्ध्वं मूर्ध्नि विहन्यते| (Cha. Si. 7/44)
Basti Dravya gets occluded by Doṣās and stays in the Mūrdhā Pradeśa.
Lakṣaṇa
ग्रीवां मन्ये च गृह्णाति शिरः कण्ठं भिनत्ति च||४४||
बाधिर्यं कर्णनादं च पीनसं नेत्रविभ्रमम्| (Cha. Si. 7/44)
· GrīvaManyā Graha – Stiffness of muscles in neck and temples · ŚiraKaṇṭhaBhedana – Breaking pain in head and neck region · Bādhirya – Deafness · Karna Nāda – Tinitus · Pīnasa – Rhinorrhoea · Netra Vibhrama – Giddiness
|
Cikitsā
कुर्यादभ्यञ्जनं तैललवणेन यथाविधि||४५||
युञ्ज्यात् प्रधमनैर्नस्यैर्धूमैरस्य विरेचयेत्|
तीक्ष्णानुलोमिकेनाथ स्निग्धं भुक्तेऽनुवासयेत् ||४६|| (Cha. Si. 7/45-46)
AṄGA ARTI
Nidāna
स्नेहस्वेदैरनापाद्य गुरुस्तीक्ष्णोऽतिमात्रया|
यस्य बस्तिः प्रयुज्येत (Cha. Si. 7/47)
Administration of guru, Tīkṣṇa Basti in Atimātra to person who had not undergone Samyak Sneha Sveda.
Samprāpti
सोऽतिमात्रं प्रवर्तयेत्||४७||
स्रुतेषु तस्य दोषेषु निरूढस्यातिमात्रशः|
स्तब्धोदावृतकोष्ठस्य वायुः सम्प्रतिहन्यते||४८|| (Cha. Si. 7/48)
Nidāna leads to AtiPravartana of Doṣa. Because of AtiNirharaṇa of Doṣa, there is Stabdhata and Udāvarta in Amāśaya. There will be VātaAvarodha.
Lakṣaṇa
रुजत्यङ्गानि देहिनः|
गात्रवेष्टननिस्तोदभेदस्फुरणजृम्भणैः ||४९|| (Cha. Si. 7/49)
· AṅgaRuja – Pain · GātraVeṣtana – Somatic pain · Nistoda – Pricking pain · Bheda – Piercing pain · Sphurana – Fasciculations · Jṛmbhaṇa – Yawning
|
Cikitsā
तं तैललवणाभ्यक्तं, सेचयेदुष्णवारिणा|
यवान् कुलत्थान् कोलानि पञ्चमूले तथोभये|
यष्टीमधुकतैलेन बिल्वतैलेन वा भिषक् ||५३|| (Cha. Si. 7/50-53)
PARIKARTIKA
Nidāna
मृदुकोष्ठाल्पदोषस्य रूक्षस्तीक्ष्णोऽतिमात्रवान्| (Cha. Si. 7/54)
Administration of Rūkṣa and Tīkṣṇa Basti in Atimātra to a patient who has MṛduKoṣṭha and who has AlpaDoṣā
Samprāpti
बस्तिर्दोषान्निरस्याशु जनयेत् परिकर्तिकाम्||५४|| (Cha. Si. 7/54)
Basti given in such condition will cause sudden Nirharaṇa of Doṣās and will leads to Parikartika.
Lakṣaṇa
त्रिकवङ्क्षणबस्तीनां तोदं नाभेरधो रुजम्|
विबन्धोऽल्पाल्पमुत्थानं बस्तिनिर्लेखनाद्भवेत्||५५ (Cha. Si. 7/55)
· TrikaVaṅkṣaṇa Basti Toda – Pricking pain in low back, groin, urinary bladder · NābhiradhoRuja – Pain below lower umbilical region · Vibandha, Alpa Mala – Constipation and elimination of less quantity Mala due to scrapping effect of Basti
|
Cikitsā
स्वादुशीतौषधैस्तत्र पय इक्ष्वादिभिः शृतम्|
यष्ट्याह्वतिलकल्काभ्यांबस्तिःस्यात्क्षीरभोजिनः||५६||
ससर्जरसयष्ट्याह्वजिङ्गिनीकर्दमाञ्जनम्|
विनीयदुग्धेबस्तिःस्यात्व्यक्ताम्लमृदुभोजिनः|| (Cha. Si. 7/56)
PARISRĀVA
Nidāna
पित्तरोगेऽम्ल उष्णो वा तीक्ष्णो वा लवणोऽथवा| (Cha. Si. 7/57)
Administration of Amla, Uṣṇa, Tīkṣṇa and LavanaYukta Basti in person suffering from PittajaVyādhi.
Samprāpti
बस्तिर्लिखति पायुं तु क्षिणोति विदहत्यपि||५८ (Cha. Si. 7/58)
Basti causes scrapping and ulceration in GudaPradeśa and Dāha in Guda region.
Lakṣaṇa
स विदग्धः स्रवत्यस्रं पित्तं चानेकवर्णवत्|
सार्यते बहुवेगेन मोहं गच्छति चासकृत्||५९ (Cha. Si. 7/59)
Cikitsā
गुदे सेकाः प्रदेहाश्च शीताः स्युर्मधुराश्च ये|
रक्तपित्तातिसारघ्नी क्रिया चात्र प्रशस्यते||६२ (Cha. Si. 7/62)
COMMONLY ENCOUNTERED COMPLICATION
Precautions to avoid complications
PRACTICALLY OBSERVED COMPLICATIONS AND MANAGEMENT
COMPLICATIONS | TREATMENT |
v Abdominal pain
| · Svedana with hot water bag · DhānvantaramGulikā · HinguvachādiCūrṇa |
v Giddiness, Hypotension, Delirium | · Console the patient · Foot elevation · Sidhamakaradvajam · DhānvantaramGulikā · Drākṣāriṣṭa |
v Chardi | · MādiphalaRasāyana · DhānvantaramGulikā · DrakshādiKaṣāya · VilvādiLehya |
v Body pain | · Daśamūlāriṣṭa · DhānvantaramGulikā · Amṛtāriṣṭa |
v Dehydration | · Water intake, Glucose, ORS |
v Proctitis | · ŚatadhautaGhṛta · Murivenna · TriphalaKaṣāyaAvagāha |
v Respiratory distress | · Making the patient in upright position · Sidhamakaradvajam · DhānvantaramGulikā · NayopāyamKaṣāya · ElakanādiKaṣāya · ŚvāsānandamGulikā |
v Altered consciousness | · CūrṇaNasya · Dhūmapāna
|
v Head ache | · RāsnajambīraLepa · ŚiraŚūla Vajra Rasa · KacchūradiTalaṃ |
v Long retention | · GudaVarti · Introduce Netra to Guda for stimulation |
Complications should be managed only after proper examination. Complications which need emergency management like stroke, heart problems,… should be referred to higher centres |