PG Module 8

Śuddha Rakta Lakṣaṇas

तपनीयेन्द्रगोपाभं पद्मालक्तकसन्निभम्|

गुञ्जाफलसवर्णं च विशुद्धं विद्धि शोणितम्||२२||[i]

Śuddha Rakta Lakṣaṇas accoring to Ācārya Caraka are:

इन्द्रगोपकप्रतीकाशमसंहतमविवर्णं च प्रकृतिस्थं जानीयात् ||२२||[ii]

Śuddha Rakta Lakṣaṇas accoring to Ācārya Suśruta are:

मधुरं लवणं किञ्चिदशीतोष्णमसंहतम्|

पद्मेन्द्रगोपहेमाविशशलोहितलोहितम्||१||

लोहितं प्रभवः शुद्धं, तनोस्तेनैव च स्थितिः|[iii]

Śuddha Rakta Lakṣaṇas accoring to Ācārya Vāgbhaṭa are:

Lakṣaṇas of duṣṭa rakta

अरुणाभं भवेद्वाताद्विशदं फेनिलं तनु|

पित्तात् पीतासितं रक्तं स्त्यायत्यौष्ण्याच्चिरेण च||२०||

ईषत्पाण्डु कफाद्दुष्टं पिच्छिलं तन्तुमद्घनम्|

संसृष्टलिङ्गं संसर्गात्त्रिलिङ्गं सान्निपातिकम्||२१||[iv]

Functions of Rakta dhātu

रक्तं वर्णप्रसादं मांसपुष्टिं जीवयति च |[v]

Rakta is responsible for complexion, and nourishment of māṃsa and life itself.

देहस्य रुधिरं मूलं रुधिरेणैव धार्यते |

तस्माद्यत्नेन संरक्ष्यं रक्तं जीव इति स्थितिः ||४४||[vi]

Rakta is a vital component of the body and even life is depended on it. So, rakta has to be maintained normally to maintain normal life also.

Diseases due to duṣṭa rakta

According to Ācārya Caraka, some diseases which are manifested due to duṣṭa rakta are:

मुखपाकोऽक्षिरागश्च पूतिघ्राणास्यगन्धिता||११||

गुल्मोपकुशवीसर्परक्तपित्तप्रमीलकाः|

विद्रधी रक्तमेहश्च प्रदरो वातशोणितम्||१२||

वैवर्ण्यमग्निसादश्च पिपासा गुरुगात्रता|

सन्तापश्चातिदौर्बल्यमरुचिः शिरसश्च रुक्||१३||

विदाहश्चान्नपानस्य तिक्ताम्लोद्गिरणं क्लमः|

क्रोधप्रचुरता बुद्धेः सम्मोहो लवणास्यता||१४||

स्वेदः शरीरदौर्गन्ध्यं मदः कम्पः स्वरक्षयः|

तन्द्रानिद्रातियोगश्च तमसश्चातिदर्शनम्||१५||

कण्ड्वरुःकोठपिडकाकुष्ठचर्मदलादयः|

विकाराः सर्व एवैते विज्ञेयाः शोणिताश्रयाः||१६||[vii]

Duṣṭa rakta leads to the following diseases:

• Mukhapāka
• Akṣi rāga
• Pūti ghrāṇa, Āsya gāndhika
• Gulma
• Upakuśa
• Visarpa
• Raktapitta
• Pramīlaka
• Vidradhi
• Rakta meha
• Pradara
• Vātaśoṇita
• Vaivarṇya
• Agnisāda
• Pipāsā
• Guru gātrata
• Santāpa
• Atidaurbalya
• Aruci
• Śiro rujā
• Vidāha annapanāsya
• Tikta – amla udgiraṇa
• Klama
• Krodha pracurada
• Buddhi sammoha
• Lavaṇa āsyata
• Sveda
• Śarīradaurgandhya
• Mada
• Kampa
• Svara kṣaya
• Tantra
• Nidrā atiyoga
• Tamasa ati darśana
• Kaṇḍū
• Rujā
• Koṭha
• Piḍaka
• Kuṣṭha
• Carmadala

Raktavāha Sroto Vikāras and Cikitsā Sūtra

कुष्ठवीसर्पपिडका रक्तपित्तमसृग्दरः||११||

गुदमेढ्रास्यपाकश्च प्लीहा गुल्मोऽथ विद्रधिः|

नीलिका कामला व्यङ्गः पिप्प्लवस्तिलकालकाः||१२||

दद्रुश्चर्मदलं श्वित्रं पामा कोठास्रमण्डलम्|

रक्तप्रदोषाज्जायन्ते |१४|[viii]

According to Ācārya Caraka, the Raktavāha Sroto Vikāras includes:

• Kuṣṭha
• Visarpa
• Piḍaka
• Raktapitta
• Asrujādhara
• Guda pāka
• Meḍhra pāka
• Āsya pāka
• Plīhā roga
• Gulma
• Vidradhi
• Nīlikā
• Kāmalā
• Vyaṅga
• Pipplu
• Tilakālaka
• Dadru
• Carmadala
• Śvitra
• Pāmā
• Koṭha
• Asra maṇḍalam

Treatment principle

कुर्याच्छोणितरोगेषु रक्तपित्तहरीं क्रियाम्|

विरेकमुपवासं च स्रावणं शोणितस्य च||१८||

The main treatments for Raktavaha Sroto Vikāras includes Rakta Hara and Pitta Hara Cikitsā, Virecana and Raktamokṣaṇa.

Kāla advised for Sirāvyadha

व्यभ्रे वर्षासु विध्येत्तु ग्रीष्मकाले तु शीतले |

हेमन्तकाले मध्याह्ने शस्त्रकालास्त्रयः स्मृताः ||१०||[ix]

In Varṣā ṛtu – When there is clear sky and sunlight

In Grīṣma ṛtu – When it is cooler

In Hemanta Ṛtu – At noon time

Generally, Raktamokṣaṇa is advised to be performed in Sādhāraṇa Kālas like Saraṭ ṛtu.

 Some sites mentioned by Vāgbhaṭa Ācārya for Sirāvyadha

According to Ācārya Vāgbhaṭa, the sites mentioned for Sirāvyadha according to the Vyādhi is as follows:

शिरोनेत्रविकारेषु ललाट्यां मोक्षयेत्सिराम्||९||

आपाङ्ग्यामुपनास्यां वा——————|१०|

कर्णरोगेषु कर्णजाम्———————–|१०|

नासारोगेषु नासाग्रे स्थिताम्—————|१०|

—————————-नासाललाटयोः||१०||

पीनसे——————————————|

मुखरोगेषु जिह्वौष्ठहनुतालुगाः————–|११|

जत्रूर्ध्वग्रन्थिषु ग्रीवाकर्णशङ्खशिरःश्रिताः||११||

उरोपाङ्गललाटस्था उन्मादे—————-|१२|

———————————-ऽपस्मृतौ पुनः|

हनुसन्धौ समस्ते वा शिरां भ्रूमध्यगामिनीम्||१२||

विद्रधौ पार्श्वशूले च पार्श्वकक्षास्तनान्तरे|—-|१३|

तृतीयकेंऽसयोर्मध्ये————————|१३|

————————स्कन्धस्याधश्चतुर्थके||१३||

प्रवाहिकायां शूलिन्यां श्रोणितो द्व्यङ्गुले स्थितां|

———————————————|१४|

शुक्रमेढ्रामये मेढ्रे—————————|१४|

———————–ऊरुगां गलगण्डयोः||१४||

गृध्रस्यां जानुनोऽधस्तादूर्ध्वं वा चतुरङ्गुले||१५|

इन्द्रबस्तेरधोऽपच्यां द्व्यङ्गुले————-|१५|

——————————–चतुरङ्गुले||१५||

ऊर्ध्वं गुल्फस्य सक्थ्यर्तौ, तथा क्रोष्टुकशीर्षके|

———————————————|१६|

पाददाहे खुडे हर्षे विपाद्यां वातकण्टके__|१६||

चिप्पे च द्व्यङ्गुले विध्येदुपरि क्षिप्रमर्मणः||१७|

गृध्रस्यामिव विश्वाच्याम्——————-|१७|

————————यथोक्तानामदर्शने||१७||

मर्महीने यथासन्ने देशेऽन्यां व्यधयेत् सिराम्||१८|

[i] C. Su. 24/22

[ii] Su. Su. 14/22

[iii] AH. Su. 27/1

[iv] C. Su. 24/20-21

[v] Su. Su. 15/5

[vi] Su. Su. 14/44

[vii] C. Su. 24/11-16

[viii] C. Su. 28/11-14

[ix] Su. Sha. 8/10

INDICATIONS

विसर्पविद्रधिप्लीहगुल्माग्निसदनज्वरान्|

मुखनेत्रशिरोरोगमदतृड्लवणास्यताः||३||

कुष्ठवातास्रपित्तास्रकट्वम्लोद्गिरणभ्रमान्|

शीतोष्णस्निग्धरूक्षाद्यैरूपक्रान्ताश्च ये गदाः||४||

सम्यक्साध्या न सिध्यन्ति ते च रक्तप्रकोपजाः|[i]

Visarpa, Vidradhi, Plīha, Gulma, Agni sadana, Jvara, Mukha roga, Netra roga, śiroroga, Mada, Trut, Lavana āsyata, kuṣṭa, vātarakta Raktapitta, Kaṭu-Amlodgāra, Bhrama, diseases which are not subsided by Śīta- Uṣṇa and Snigdha-Rūkṣa Upakramas, and Raktaprakopaja vyādhis.

CONTRA INDICATIONS

न तूनषोडशातीतसप्तत्यब्दस्रुतासृजाम्|

अस्निग्धास्वेदितात्यर्थस्वेदितानिलरोगिणाम्||६||

गर्भिणीसूतिकाजीर्णपित्तास्रश्वासकासिनाम्|

अतीसारोदरच्छर्दिपाण्डुसर्वाङ्गशोफिनाम्||७||

स्नेहपीते प्रयुक्तेषु तथा पञ्चसु कर्मसु|

नायन्त्रितां सिरां विध्येन्न तिर्यङ्गाप्यनुत्थिताम्||८||

नातिशीतोष्णवाताभ्रेष्वन्यत्रात्ययिकाद्गदात्| [ii]

Children below 16 years, aged above 70 years, Atisnigdha, Aswedita, Atyarta swedita, Anila rogina, garbhiṇī, sūtikā, ajīrṇa, Swāsa, Kāsa, Atisāra, Udara, Chardi, pāṇḍu, Sarvānga śopha, snehapīta, Undergone Pañcakarma, non-visible veins, tortured veins, deep veins, too hot and cold climates, too sunny and windy days, and also patients with serious systemic disorders.

[i] AH. Su. 27/3-5

[ii] AH. Su. 27/6-9