तैल means oil
मस्तिष्कहितत्वान्मास्तिष्कं स्नेहपिचुधारणम्।
मूर्ध्नि तैल
अभ्यङ्गसेकपिचवो बस्तिश्चेति चतुर्विधम्।
मूर्ध्नि तैलं बहुगुणं तद्विद्यादुत्तरोत्तरम्॥
(A.H.Su 22/23-24)
मूर्ध्नि तैल is of 4 types they are:
Each successive one being more effective.
मूर्धतैलं पुनश्चतुर्धा भिद्यते।
अभ्यङ्ग परिषेक: पिचुर्बस्तिरिति।
यथोत्तरं ते बलिन:। ( A.S.Su.31/16)
अभ्यङ्गपरिषेकश्च पिचुर्बस्तिरिति क्रमात्।
मूर्धतैल चतुर्धा स्याद्बलवच्च यथोत्तरम्॥ (Sha. U 11/121)
Introduction
नित्यं स्नेहार्द्रशिरसः शिरःशूलं न जायते|
न खालित्यं न पालित्यं न केशाः प्रपतन्ति च||
बलं शिरःकपालानां विशेषेणाभिवर्धते|
दृढमूलाश्च दीर्घाश्च कृष्णाः केशा भवन्ति च||
इन्द्रियाणि प्रसीदन्ति सुत्वग्भवति चाननम् |
निद्रालाभः सुखं च स्यान्मूर्ध्नि तैलनिषेवणात्|| (Cha. Su 5/81-83)
शिरोगतांस्तथा रोगाञ्छिरो अभ्यङ्गो अपकर्षति।
केशानां मार्दवं दैर्ध्यं बहुत्वं स्निग्धकृष्णताम्।
करोति शिरसस्तृप्तिं सुत्वक्कमपि चाननम्।
सन्तर्पणं चेन्द्रियाणां शिरस: प्रतिपूरणम्॥ (Su. Chi 24/25)
तत्राभ्यङ्ग: प्रयोक्तव्यो रौक्ष्यकण्डूमलादिषु॥ (A.H. Su 22/24)
शिरोऽभ्यङ्ग should be used in cases of dryness, itching and dirtiness.
शिर:श्रवणपादेषु तं विशेषेण शीलयेत्। (A.H. Su. 2/9)
Abhyaṅga should be done specially to the head, ear and feet.
स केश्य: शीलितो मूर्ध्नि कपालेन्द्रियतर्पण:॥ (A.S.Su 3/59)
Śiro abhyaṅga is good for केश, कपालास्थि and it is इन्द्रिय तर्पक.
पूर्वकर्म
Materials required
प्रधान कर्म
पश्चात् कर्म
Duration: 20 minutes
Contraindication:
वर्ज्योऽभ्यङ्ग: कफग्रस्तकृतसंशुद्ध्यजीर्णिभि:।
(A.H.Su. 2/9)
Mode of action
Dhātu | Kāla (in Mātrā) |
Romante | 300 |
Twak | 400 |
Raktha | 500 |
Māṃsa | 600 |
Meda | 700 |
Asthi | 800 |
Majjā | 900 |
तत्रास्थाञ्छमयेद्रोगान् वातपित्तकफात्मकान्॥ (Dalhana on Su.Chi.24/30)
It does संतर्पण both inside and outside the body.
Introduction
Continuous pouring of decoction, oil or other liquids over the forehead is called शिरसेक.
पर्याय – धारा, सेक, परिषेक, अवसेक, सेचन, प्रसेचन
शिरसेक can be done with कषाय, क्षीर, तक्र, इक्षुरस,घृत, तैल.
Indications
अरूंषिकाशिरस्तोददाहपाकव्रणेषु तु।
परिषेक:……….॥ (A.H.Su 22/25)
Benefits of tailadhāra
माधुर्यं वचसस्त्वचोऽपि मृदुता नेत्रे प्रकाशोऽगद:।
शुक्रासृक्परिपोषणं रतरतिदीर्घायुरल्पोष्णता
सुस्वप्नं घृततैलसेचनगुणेनास्तीति जाग्रत् सुखम्॥ (धाराकल्प १९)
धारापात्र
स्वर्णाद्युत्तमलोहजस्तु करको मृत्सम्भवो वाऽत्र
तन्नालाग्रन्तु कनिष्टिकांगुलि परिणाहोन्मितं रोगिण:।
द्विप्रस्थप्रमितो विधाय इति वा मध्यस्थरन्ध्रादधो
गच्छद्वर्तिरथोर्ध्वलम्ब्यपि घट: कार्य: शिरस्सेचने॥ (धाराकल्प ६)
Drava dravyas used for dhāra
Diseased condition dhāra can be done with the sneha which is prepared out of respective
vyādhi śamana auṣadha .
In svastha, dhāra can be done with the combination of taila and ghṛta, even for abhyaṅga.
How to use dhāra dravya for many days
पूर्वकर्म:
Materials required:
तैल – 1.5 litre Vessel – 3
धारापात्र Bowl – 1
द्रोणि Cotton pad
Therapist – 1 Gauze piece
Śirodhāra stand
Towel
Stove
प्रधान कर्म:
DURATION: 45minutes
पश्चात् कर्म:
सेचन काल
रूक्षे पित्तयुतेऽनिले च परम: कालो मुहूर्तद्वयं
सार्द्धं तत्र तदर्द्धमात्र उदित: स्निग्धे कफोन्मिश्रिते।
यावत्स्वेदसमुद्भवो भवति तत्तावन्निवर्त्तेत वा ॥ (धाराकल्प २२)
Introduction
Picu means the piece of (तूलपटलं) cotton cloth is immersed in taila and placed over the scalp.
कचान्ते चेलखण्डेन वेष्टितस्य सुखं पिचून्।
तैलाक्तानननतिस्रावान् सप्त च द्वादशाङ्गुलान्॥
मात्रासहस्रान्तरितमेकैकं मूर्धिन् धारयेत्। (हृदयप्रिय)
The picu is replaced with fresh soaked one at a regular interval of 1000 mātrākāla for a total of seven times.
Indication
पिचु: केशशातस्फुटन धूपने ।
नेत्रस्तम्भे च………….॥ (A.H.Su. 22/25)
पूर्वकर्म
प्रधान कर्म
पश्चात् कर्म
Introduction
Indication
बस्तिस्तु प्रसुप्त्यर्दितजागरे।
नासास्यशोषे तिमिरे शिरोरोगे च दारुणे॥ (A.H.Su 22/26)
शिरोबस्तिर्जयत्येष शिरोरोगं मरुद्भवम्।
हनुमन्याक्षिकर्णार्तिमर्दितं मूर्धकम्पनम्॥ (चक्रदत्त)
Śirovasti reduces vātaja śiroroga, hanu manya akṣikarṇa śūla, arditha and śirokampa.
शिरोबस्ति विधि
विधिस्तस्य निषण्णस्य पीठे जानुसमे मृदौ।
शुद्धाक्तस्विन्नदेहस्य दिनान्ते गव्यमाहिषम्॥
द्वादशाङ्गुलविस्तीर्णं चर्मपट्ट्ं शिर: समम्।
आकर्णबन्धनस्थानं ललाटे वस्त्रवेष्टिते॥
चैलवेणिकया बद्धवा माषकल्केन लेपयेत्।
ततो यथाव्याधि शृतं स्नेहं कोष्णं निषेचयेत्॥
ऊर्ध्व केशभुवो यावदङ्गुलम् धारयेच्च तम्।
(A.H.Su.22/26-29)
शिरोबस्ति धारण काल
आवक्त्रनासिको क्लेदाद्दशाष्टौ षट् चलादिषु॥
मात्रासहस्राण्यरुजे (A.H.Su.22/30-31)
शिरोबस्ति should be held till the secretion appears in the वक्त्र and नास or till the pain subsides.
In sushrutha samhita in the context of śirogata vāta, the śirovasti is advised to be retained for 1000 mātrākāla
Vātaja condition: till pain subsides
Pittaja condition: 1 yāma
Kaphaja condition: ½ yāma
Duration
………..परमं सप्ताहं तस्य सेवनम्|| (A.H.Su 22/31)
शिरोबस्ति can be done maximum for 7 days.
तस्मात्त्रीणि पञ्च सप्त वा ऽ हानि कार्य: शिरोबस्तिरित्यवतिष्ठते। (अरुणदत्त)
Procedure
पूर्वकर्म
Requirements
आतुर सिद्धत:
प्रधान कर्म:
पश्चात् कर्म
त्वेकं स्कन्धादि मर्दयेत्।
मुक्तस्नेहस्य …………….॥. (A.H.Su.22/31)
मर्दन should be done over the शिर, स्कन्ध and ग्रीवा प्रदेश.
Properties of मूर्ध्नि तैल
अभ्यङ्गो विनिहन्ति रौक्ष्यमपि कण्डूं, दाहशोफव्रणक्लेदादीन् परिषेचनं, पिचुकचस्फोटादि चान्त्योऽनिलम्।
(धाराकल्प ९)
अभ्यङ्गसेकपिचवो बस्तिश्चेति चतुर्विधम्।
मूर्ध्नि तैलं बहुगुणं तद्विद्यादुत्तरोत्तरम्॥ (AH.Su 22/23-24)
मूर्ध्नि तैल is of 4 types they are abhyaṅga, seka, picu and basti. Each successive one being more effective.
तत्राभ्यङ्ग: प्रयोक्तव्यो रौक्ष्यकण्डूमलादिषु॥ (AH. Su 22/24)
शिरोऽभ्यङ्ग should be used in cases of dryness, itching and dirtiness.
नित्यं स्नेहार्द्रशिरसः शिरःशूलं न जायते|
न खालित्यं न पालित्यं न केशाः प्रपतन्ति च||
बलं शिरःकपालानां विशेषेणाभिवर्धते|
दृढमूलाश्च दीर्घाश्च कृष्णाः केशा भवन्ति च||
इन्द्रियाणि प्रसीदन्ति सुत्वग्भवति चाननम् |
निद्रालाभः सुखं च स्यान्मूर्ध्नि तैलनिषेवणात्|| (Ch. Su 5/81-83)
One who has his head well oleated daily, does not get headache, baldness and grey hair nor does his hair fall off. The strength of his kapāla is greatly increased and his hair becomes firmly rooted, flowing and very black. By śirobhyaṅga, the sense organs are toned up and the skin of the face becomes beautiful, and the person gets good sleep and feels happy.
अरूंषिकाशिरस्तोददाहपाकव्रणेषु तु।
परिषेक: ……….॥ (AH.Su. 22/24)
Pouring of warm medicated oil on the forehead in a systematic manner is known as śiraseka.
पिचु: केशशातस्फुटन धूपने ।
नेत्रस्तम्भे च………….॥ (AH.Su. 22/25)
Picu is indicated in hair falling, cracks or wounds on the scalp, dhūpana, netrastambha etc.
बस्तिस्तु प्रसुप्त्यर्दितजागरे।
नासास्यशोषे तिमिरे शिरोरोगे च दारुणे॥ (AH.Su 22/26)
śirobasti is indicated in prasupti, ardita, jāgara, śoṣa of nāsā and āsya, timira, and other śirorogas, which are severe in nature.