Nasyakarma Vidhi
Procedure of Nasya can be divided into three headings
अथ नस्यार्हं नरमव्याहतवेगं धौतान्तर्बहिर्मुख़ं स्निग्ध–
स्विन्नशिरसं नातिक्षुधितं प्रायोगिकधूमपानविशुद्धस्रोतसं
स्वास्तीर्णनिवातशयनस्थमुत्तानशिर्षमीषदुन्नतपादं प्रसा–
रितकरचरणं जत्रूर्ध्वं पाणितापेन पुनः पुनः स्वेदयेत्|
ततः कनकरजतताम्रान्यतमशुक्तिस्थितं प्रदेयमौषधत्रि–
भागमुष्णाम्बुप्रतप्तं किञ्चित् प्रलम्बितशिरसो वामहस्ता–
ङ्गुष्ठकनिष्ठिकाभ्यामाक्रम्य नयनप्रच्छादनं चतुर्गुणं वासो
मध्यमया नासाग्रमुन्नमय्य प्रदेशिन्यनामिकाभ्यं चैकैकं
नासापुटं पर्यायेण पिधायेतरस्मिन् नासास्रोतसि दक्षिण–
हस्तेन प्रनाड्या पिचुना वानवच्छिन्नमासिञ्चेत्||१५||
दत्तमात्रे तु नस्ये कर्णललाटकेशभूमिगण्डमन्यास्क–
न्धपाणिपादतलान्यनुसुख़ं मर्दयेत्|शनैश्चोच्छिङ्ख़ेत्|
अनभ्यवहरंश्च वामदक्षिणपार्श्वयोरौषधं निष्ठीवेत्|
सकलं हि तदभ्यवहृतमग्निमवसादयेत्|
दोषं च संवर्धयेत्|एकपार्श्वनिष्ठीवनेन सर्वाः सिरा भेषजेन सम्यग्व्याप्यन्ते|
पुनः पुनश्चैनं स्वेदयेदाभेषजदर्शनान्नोछिङ्ख़न्निष्ठीवेच्च|
ततश्चैवमेव द्वितीयमंशमनुषेचयेत्तथा तृतीयं दोषादिबलेन
वा| विरेचने त्ववपीडे दोषबलमपेक्ष्य पश्चात् स्नेहमनु–
षेचयेत्|निवृत्तनस्यं चैवमुन्निद्रमुत्तानं वाक्शतमात्रं शाय–
येत्|ततः पुनरप्युत्क्लिष्टदोषशेषोपशान्तये वैरेचनिकं
यथार्हं वा धूमं पाययित्वोष्णोदकगण्डूषान् धारयेत्|
अथास्य स्नेहोक्तमाचारमादिशेत्|अतिद्रवपानञ्च वर्जयेत्|
पुनश्च तृतीयेऽहनि नस्यमवसेचयेत्|हिध्मास्वरोपग़ात–
मन्यास्तम्भापतानकेषु शिरसि चानिलार्त्याद्यभिभूते प्रत्यहं
सायम्प्रातरुभयकालं वा|अनेन विधिना पञ्च सप्त
नव वा दिनानि दद्यादासम्यग्योगाद्वा||१८|| (As Sang/Su/29/
Pūrvakarma
The person who is fit and to be administered Nasya,
Pradhāna karma
Paścāt karma
This is a type of Sneha nasya in which only a small quantity of oil is instilled into the nose. It can be used in all seasons.
Nāvana Nasya is of Snehana and Śōdhana. Pratimarśa can do both the action without any complications.
Dose :
ईषदुच्छिङ्घतः स्नेहो यावद्वक्त्रं प्रपद्यते |
नस्ये निषिक्तं तं विद्यात् प्रतिमर्शं प्रमाणतः (Su/Chi/40/43)
Oil instilled into the nostril which comes to oral cavity by light snuffing is the dose of Pratimarśa.
There is no need of specific Ācārika Vidhi or Parihāra Karma for Pratimarśa Nasya.
Benefits of Pratimarśa Nasya
आजन्ममरणं शस्तः प्रतिमर्शस्तु बस्तिवत्|
मर्शवच्च गुणान् कुर्यात्स हि नित्योपसेवनात्||३२||
न चात्र यन्त्रणा नापि व्यापद्भ्यो मर्शवद्भयम्| (As Hr/Su/20/32)
It’s good from birth to death just like enema therapy. It will benefit in the same way of Marśa Nasya if used daily without making any complications. It does not need any restriction and no fear of complications.
Difference Between Marśa and Pratimarśa Nasya
Marśa | Pratimarśa |
Age 7-80 yrs | Birth to death |
Effect is Āśukāri | Cirakāri |
Benefits are more | Less |
Dose: 6,8,10 | 2 Bindu |
Should follow strict regimens | Not essential to follow |
More chance of Vyāpats | No Vyāpats |
ईषदुच्छिङ्घतः स्नेहो यावद्वक्त्रं प्रपद्यते |
नस्ये निषिक्तं तं विद्यात् प्रतिमर्शं प्रमाणतः | (Su.Chi.40/43)
Oil instilled into the nostril which comes to oral cavity by light snuffing is the dose of pratimarśa.