EXPLANATORY NOTES
DEFINITION
The śodhana method that performed by the eliminating the vitiated blood, to bring the normalcy in the body is known as Raktamokṣaṇa.
IMPORTANCE
शीतोष्णस्निग्धरूक्षाद्यैरुपक्रान्ताश्च ये गदाः|
सम्यक् साध्या न सिध्यन्ति रक्तजांस्तान् विभावयेत्||
Raktamokṣaṇa is the treatment modality that can be utilised for the diseased that doesn’t get subsided by treating with Snigdha, Rūkṣa, Śīta or Uṣṇa upakramas.
त्वग्दोषा ग्रन्थयः शोफा रोगाः शोणितजाश्च ये |
रक्तमोक्षणशीलानां न भवन्ति कदाचन ||३४||
Those who are undergoing Raktamokṣaṇa at the proper interval of time in a judicious way, will not be afflicted with Tvak Doṣa. Granthi, Śopha and other Raktaja Vikaras.
तद्विशुद्धं हि रुधिरं बलवर्णसुखायुषा|
युनक्ति प्राणिनं प्राणः शोणितं ह्यनुवर्तते||४||
The blood that becomes purified by Raktamokṣaṇa is responsible for the endowment of strength, complexion, happiness and a long life.
सिराव्यधश्चिकित्सार्धं शल्यतन्त्रे प्रकीर्तितः |
यथा प्रणिहितः सम्यग्बस्तिः कायचिकित्सिते ||२३||
Sirāvyadha is considered as Ardha Cikitsā in Śalya Tantra, like that of a Samyak yojana of the Basti Karma in Kāya cikitsā.
यानीहोक्तानि कर्माणि विसर्पाणां निवृत्तये|
एकतस्तानि सर्वाणि रक्तमोक्षणमेकतः||
Raktamokṣaṇa is considered as best treatment for Visarpa. It is having the curative effect in Visarpa as equal to sum of all the other therapies. This shows the significance of Raktamokṣaṇa in Visarpa.
Śuddha Rakta Lakṣaṇas
तपनीयेन्द्रगोपाभं पद्मालक्तकसन्निभम्|
गुञ्जाफलसवर्णं च विशुद्धं विद्धि शोणितम्||२२||
Śuddha Rakta Lakṣaṇas accoring to Ācārya Caraka are:
इन्द्रगोपकप्रतीकाशमसंहतमविवर्णं च प्रकृतिस्थं जानीयात् ||२२||
Śuddha Rakta Lakṣaṇas accoring to Ācārya Suśruta are:
मधुरं लवणं किञ्चिदशीतोष्णमसंहतम्|
पद्मेन्द्रगोपहेमाविशशलोहितलोहितम्||१||
लोहितं प्रभवः शुद्धं, तनोस्तेनैव च स्थितिः|
Śuddha Rakta Lakṣaṇas accoring to Ācārya Vāgbhaṭa are:
Lakṣaṇas of Duṣṭa Rakta
अरुणाभं भवेद्वाताद्विशदं फेनिलं तनु|
पित्तात् पीतासितं रक्तं स्त्यायत्यौष्ण्याच्चिरेण च||२०||
ईषत्पाण्डु कफाद्दुष्टं पिच्छिलं तन्तुमद्घनम्|
संसृष्टलिङ्गं संसर्गात्त्रिलिङ्गं सान्निपातिकम्||२१||
Doṣa Vitiated | Lakṣaṇa |
Vāta | Blackish red, non-slimy, frothy, and thin |
Pitta | Yellowish, non-whitish, with delayed clotting due to teekshna guna. |
Kapha | Slightly pale, slimy, thread forming, more viscous |
Functions of Rakta Dhatu
रक्तं वर्णप्रसादं मांसपुष्टिं जीवयति च |
Rakta is responsible for complexion, and nourishment of māṃsa and life itself.
देहस्य रुधिरं मूलं रुधिरेणैव धार्यते |
तस्माद्यत्नेन संरक्ष्यं रक्तं जीव इति स्थितिः ||४४||
Rakta is a vital component of the body and even life is depended on it. So, rakta has to be maintained normally to maintain normal life also.
Diseases due to Duṣṭa Rakta
According to Ācārya Caraka, some diseases which are manifested due to duṣṭa rakta are:
मुखपाकोऽक्षिरागश्च पूतिघ्राणास्यगन्धिता||११||
गुल्मोपकुशवीसर्परक्तपित्तप्रमीलकाः|
विद्रधी रक्तमेहश्च प्रदरो वातशोणितम्||१२||
वैवर्ण्यमग्निसादश्च पिपासा गुरुगात्रता|
सन्तापश्चातिदौर्बल्यमरुचिः शिरसश्च रुक्||१३||
विदाहश्चान्नपानस्य तिक्ताम्लोद्गिरणं क्लमः|
क्रोधप्रचुरता बुद्धेः सम्मोहो लवणास्यता||१४||
स्वेदः शरीरदौर्गन्ध्यं मदः कम्पः स्वरक्षयः|
तन्द्रानिद्रातियोगश्च तमसश्चातिदर्शनम्||१५||
कण्ड्वरुःकोठपिडकाकुष्ठचर्मदलादयः|
विकाराः सर्व एवैते विज्ञेयाः शोणिताश्रयाः||१६||
Mukhapāka Akṣi rāga Pūti ghrāṇa, Āsya gāndhika Gulma Upakuśa Visarpa Raktapitta Pramīlaka Vidradhi Rakta meha Pradara Vātaśoṇita Vaivarṇya Agnisāda Pipāsā Guru gātrata Santāpa Atidaurbalya Aruci Śiro rujā | Vidāha annapanāsya Tikta – amla udgirana Klama Krodha pracurada Buddhi sammmoha Lavana āsyata Sweda Śarīradaurgandhya Mada Kampa Swara kṣaya Tantra Nidrā atiyoga Tamasa ati darśana Kaṇḍū Rujā Koṭha Piḍaka Kuṣṭha Carmadala |
Duṣṭa rakta leads to the following diseases:
Raktavāha Sroto Vikāras and Cikitsā Sūtra
कुष्ठवीसर्पपिडका रक्तपित्तमसृग्दरः||११||
गुदमेढ्रास्यपाकश्च प्लीहा गुल्मोऽथ विद्रधिः|
नीलिका कामला व्यङ्गः पिप्प्लवस्तिलकालकाः||१२||
दद्रुश्चर्मदलं श्वित्रं पामा कोठास्रमण्डलम्|
रक्तप्रदोषाज्जायन्ते |१४|
According to Ācārya Caraka, the Raktavāha Sroto Vikāras includes:
- Kuṣṭha
- Visarpa
- Piḍaka
- Raktapitta
- Asrujādhara
- Guda pāka
- Meḍhra pāka
- Āsya pāka
- Plīhā roga
- Gulma
- Vidradhi
- Nīlikā
- Kāmalā
- Vyaṅga
- Pipplu
- Tilakālaka
- Dadru
- Carmadala
- Śvitra
- Pāmā
- Koṭha
- Asra maṇḍalam
Treatment principle
कुर्याच्छोणितरोगेषु रक्तपित्तहरीं क्रियाम्|
विरेकमुपवासं च स्रावणं शोणितस्य च||१८||
The main treatments for Raktavaha sroto vikāras includes Rakta hara and Pitta hara cikitsā, Virecana and Raktamokṣaṇa.
Kāla advised for Sirāvyadha
व्यभ्रे वर्षासु विध्येत्तु ग्रीष्मकाले तु शीतले |
हेमन्तकाले मध्याह्ने शस्त्रकालास्त्रयः स्मृताः ||१०||
In Varṣā ṛtu – When there is clear sky and sunlight
In Grīṣma ṛtu – When it is cooler
In Hemanta Ṛtu – At noon time
Generally, Raktamokṣaṇa is advised to be performed in Sādhāraṇa kālas like Saraṭ ṛtu.
Raktamokṣaṇa is classified into Śastra and asastravisrāvaṇa. Śastravisrāvaṇa is again classifies into Pracchāna and Sirāvyadha.
शस्त्रविस्रावणं द्विविधं– प्रच्छानं, सिराव्यधनं च ||
Whereas, Aśastravisrāvaṇa can be again classified into 4 types:
- Śṛṅga
- Alābu
- Ghaṭī Yantra
- Jalaukā
IMPORTANT SLOKA
रक्तस्यमोक्षणंरक्तमोक्षणम् । (śabdakalpadruma)
Letting out impure blood from the body is known as Raktamokṣaṇa.
शीतोष्णस्निग्धरूक्षाद्यैरुपक्रान्ताश्चयेगदाः|
सम्यक्साध्या न सिध्यन्तिरक्तजांस्तान्विभावयेत्|| (Ch.Su.24.17)
Raktamokṣaṇa is the treatment modality that can be utilised for diseases that doesn’t get subsided by treating with Snigdha, Rūkṣa, Śīta or Uṣṇa upakramas.
सिराव्यधश्चिकित्सार्धंशल्यतन्त्रेप्रकीर्तितः |
यथाप्रणिहितःसम्यग्बस्तिःकायचिकित्सिते || (Su.Sha. 8.23)
Sirāvyadha is considered as ArdhaCikitsā in Śalya Tantra, like that of a Samyak yojana of the Basti Karma in Kāyacikitsā.
तद्विशुद्धंहिरुधिरंबलवर्णसुखायुषा|
युनक्तिप्राणिनंप्राणःशोणितंह्यनुवर्तते|| (Ch.Su.24.4)
The blood that becomes purified by Raktamokṣaṇa is responsible for the endowment of strength, complexion, happiness and a long life.
तपनीयेन्द्रगोपाभंपद्मालक्तकसन्निभम्|
गुञ्जाफलसवर्णं च विशुद्धंविद्धिशोणितम्|| (Ch.Su.24.22)
Śuddha Rakta Lakṣaṇas according to ĀcāryaCaraka are: when it has colour like that of gold and firefly, red lotus, lac juice and Guñjā fruit.
मधुरंलवणंकिञ्चिदशीतोष्णमसंहतम्|
पद्मेन्द्रगोपहेमाविशशलोहितलोहितम्||
लोहितंप्रभवःशुद्धं, तनोस्तेनैव च स्थितिः| (AH.Su.27.1)
Śuddha Rakta Lakṣaṇas according to Ācārya Vāgbhaṭa are:
Slightly sweet and salt, neither cold nor hot, not coagulated, resembling a lotus, Indragopa insect, gold, blood of sheep and rabbit in colour are the characteristics properties of pure blood, it is the cause of origin of the body and by it, is determined the condition of the body.
अरुणाभंभवेद्वाताद्विशदंफेनिलंतनु|
पित्तात्पीतासितंरक्तंस्त्यायत्यौष्ण्याच्चिरेण च||
ईषत्पाण्डुकफाद्दुष्टंपिच्छिलंतन्तुमद्घनम्|
संसृष्टलिङ्गंसंसर्गात्त्रिलिङ्गंसान्निपातिकम्|| (Ch.Su.24.20-21)
Due to Vāta, blood becomes reddish, non-slimy, frothy and thin. Due to Pitta, it becomes yellow or blackish, with delayed coagulation because of heat. Due to Kapha it is slightly pale, slimy, fibrous and viscous. In combination of Doshas, it acquires mixed up characters and in Sannipata, has symptoms of the three Doshas.
रक्तंवर्णप्रसादंमांसपुष्टिंजीवयति च | (Su.Su.15.5)
Rakta is responsible for complexion and nourishment of Māṃsa and life itself.
देहस्यरुधिरंमूलंरुधिरेणैवधार्यते |
तस्माद्यत्नेनसंरक्ष्यंरक्तंजीवइतिस्थितिः || (Su.Su.14.44)
Rakta is a vital component of the body and even life is dependent on it. So, rakta has to be maintained normally to maintain normal life also.
कुष्ठवीसर्पपिडकारक्तपित्तमसृग्दरः||
गुदमेढ्रास्यपाकश्चप्लीहागुल्मोऽथविद्रधिः|
नीलिकाकामलाव्यङ्गःपिप्प्लवस्तिलकालकाः||
दद्रुश्चर्मदलंश्वित्रंपामाकोठास्रमण्डलम्|
रक्तप्रदोषाज्जायन्ते| (Ch.Su.28.11-14)
According to Ācārya Caraka, the Raktavāha Sroto Vikāras include Kuṣṭha, Visarpa, Piḍaka, Raktapitta, Asrujādhara, Gudapāka, Meḍhrapāka, Āsyapāka, Plīhā roga, Gulma, Vidradhi, Nīlikā, Kāmalā, Vyaṅga, Pipplu, Tilakālaka, Dadru, Carmadala, Śvitra, Pāmā, Koṭha and Asramaṇḍalam.
कुर्याच्छोणितरोगेषुरक्तपित्तहरींक्रियाम्|
विरेकमुपवासं च स्रावणंशोणितस्य च||
The main treatments for Raktavahasrotovikāras includes Rakta hara and Pittaharacikitsā, Virecana and Raktamokṣaṇa.
शस्त्रविस्रावणंद्विविधं- प्रच्छानं, सिराव्यधनं च || (Su.Su.14.25)
Śastravisrāvaṇa is classified into Pracchāna and Sirāvyadha.
तत्रवातपित्तकफदुष्टशोणितंयथासङ्ख्यंशृङ्गजलौकालाबुभिरवसेचयेत्, सर्वाणिसर्वैर्वा || (Su.Su.13.4)
In blood vitiated by Vāta, Pitta and Kapha, Śṛṅga, Alābu and Jalaukā are used respectively.
