UG Module 8 - Lesson 2

INDICATION OF TYPES OF RAKTAMOKṢAṆA BASED ON STHANA & SYMPTOMS

प्रच्छानेनैकदेशस्थं सुप्तं शृङ्गादिभिर्हरेत्|

ग्रथितं तु जलौकोभिरसृग्व्यापि सिराव्यधैः|

प्रच्छानं पिण्डिते वास्यादवगाढे जलौकसः|

त्वक्स्थेऽलाबुग़टीशृङ्गं सिरैव व्यापकेऽसृजि|

8.2 INDICATION OF TYPES OF RAKTAMOKṢAṆA BASED ON DOṢA

वातादिधाम वा शृङ्गजलौकोऽलाबुभिः क्रमात्||७||

उष्णं समधुरं स्निग्धं गवां शृङ्गं प्रकीर्तितम् |

तस्माद्वातोपसृष्टे तु हितं तदवसेचने [४] ||५||

शीताधिवासा मधुरा जलौका वारिसम्भवा |

तस्मात् पित्तोपसृष्टे तु हिता सा त्ववसेचने ||६||

अलाबु कटुकं रूक्षं तीक्ष्णं च परिकीर्तितम् |

तस्माच्छ्लेष्मोपसृष्टे तु हितं तदवसेचने ||७||

GENERAL INDICATIONS 

विसर्पविद्रधिप्लीहगुल्माग्निसदनज्वरान्| 

मुखनेत्रशिरोरोगमदतृड्लवणास्यताः||३|| 

कुष्ठवातास्रपित्तास्रकट्वम्लोद्गिरणभ्रमान्| 

शीतोष्णस्निग्धरूक्षाद्यैरूपक्रान्ताश्च ये गदाः||४|| 

सम्यक्साध्या न सिध्यन्ति ते च रक्तप्रकोपजाः|i 

Visarpa, Vidradhi, Plīha, Gulma, Agni Sadana, Jvara, Mukha Roga, Netra Roga, Śiroroga, Mada, Trut, Lavana āsyata, kuṣṭa, vātarakta Raktapitta, kaṭu-Amlodgāra, Bhrama, diseases which are not subsided by Śīta- Uṣṇa and Snigdha-Rūkṣa Upakramas, and Raktaprakopaja vyādhis. 

CONTRA INDICATIONS 

न तूनषोडशातीतसप्तत्यब्दस्रुतासृजाम्| 

अस्निग्धास्वेदितात्यर्थस्वेदितानिलरोगिणाम्||६|| 

गर्भिणीसूतिकाजीर्णपित्तास्रश्वासकासिनाम्| 

अतीसारोदरच्छर्दिपाण्डुसर्वाङ्गशोफिनाम्||७|| 

स्नेहपीते प्रयुक्तेषु तथा पञ्चसु कर्मसु| 

नायन्त्रितां सिरां विध्येन्न तिर्यङ्गाप्यनुत्थिताम्||८|| 

नातिशीतोष्णवाताभ्रेष्वन्यत्रात्ययिकाद्गदात्| ii 

Children below 16 years, aged above 70 years, Atisnigdha, Aswedita, Atyarta swedita, Anila rogina, garbhiṇī, sūtikā, ajīrṇa, Swāsa, Kāsa, Atisāra, Udara, Chardi, pāṇḍu, Sarvānga śopha, snehapīta, Undergone Pañcakarma, non-visible veins, tortured veins, deep veins, too hot and cold climates, too sunny and windy days, and also patients with serious systemic disorders.  

जलमासामायुरिति जलायुकाः, जलमासामोक इति जलौकसः ||iii 

The organism is called as jalāyukā as its life (āyu) is depended on water. It is also called as Jalaukas its habitat (oka) is water bodies. 

शीताधिवासा मधुरा जलौका वारिसम्भवा | 

तस्मात् पित्तोपसृष्टे तु हिता सा त्ववसेचने ||६|| iv 

As Jalaukas are living in cold habitat and it is born out of water it is considered as the best type of raktamokṣaṇa for Pitta Pradhana Vyādhis. 

KNOWLEDGE OF DIFFERENT TYPES OF JALAUKA (LEECH) 

Saviṣa Jalauka 

तत्र सविषाः– कृष्णा, कर्बुरा, अलगर्दा, इन्द्रायुधा, सामुद्रिका, गोचन्दना चेति |v 

This type is again classified into six: 

1. Kṛṣṇā 
2. Karbura 
3. Alagarda 
4. Indrāyudha 
5. Sāmudrika 
6. Gocandana

Saviṣa Jalauka 

तासु, अञ्जनचूर्णवर्णा पृथुशिराः कृष्णा; वर्मिमत्स्यवदायता छिन्नोन्नतकुक्षिः कर्बुरा; रोमशा महापार्श्वा कृष्णमुखी अलगर्दा; इन्द्रायुधवदूर्ध्वराजिभिश्चित्रा इन्द्रायुधा; ईषदसितपीतिका विचित्रपुष्पाकृतिचित्रा सामुद्रिकाः; गोवृषणवदधोभागे द्विधाभूताकृतिरणुमुखी गोचन्दनेति |ix 

• Kṛṣṇa looks similar to Anjana cūrṇa i.e., black in colour, with big head. 

• Karbura looks like varmi matsya with small and elevated kukshi. 

• Alagarda is with body full of roma, big flanks and black mouth 

• Indrāyudha is colourful like rainbow 

• Sāmudrika is having numerous spots over body like different flowers which is whitish yellow in colour  

• Gocandana is having lower body splitted in the shape similar to testis of ox and with minute buccal cavity. 

ताभिर्दष्टे पुरुषे दंशे श्वयथुरतिमात्रं कण्डूर्मूर्च्छा ज्वरो दाहश्छर्दिर्मदः सदनमिति लिङ्गानि भवन्ति | तत्र महागदः पानालेपननस्यकर्मादिषूपयोज्यः | इन्द्रायुधादष्टमसाध्यम् | इत्येताः सविषाः सचिकित्सिता व्याख्याताः ||११||x 

If a person is bitten by Saviṣa Jalauka, it may produce Atimātra Svayadhu, Kaṇḍu, mūrchā, Jvara, Dāha, Chardi, Mada and Sadana. It should be treated with Mahāgada, Pāna, Ālepana, Nasyādi Karma. If bitten by Indrāyudha it is considered as Asādya. 

Nirviṣa Jalauka 

अथ निर्विषाः– कपिला, पिङ्गला, शङ्कुमुखी, मूषिका, पुण्डरीकमुखी, सावरिका चेति |vi 

This type is again classified into six: 

1. Kapila 
2. Piṅgala 
3. Śaṅkumukhi 
4. Mūṣika 
5. Puṇḍarīkamukhī 
6. Sāvarika

Nirvisha Jalauka 

तत्र, मनःशिलारञ्जिताभ्यामिव पार्श्वाभ्यां पृष्ठे स्निग्धा मुद्गवर्णा कपिला; किञ्चिद्रक्ता वृत्तकाया पिङ्गाऽऽशुगा च पिङ्गला; यकृद्वर्णा शीघ्रपायिनी दीर्घतीक्ष्णमुखी शङ्कुमुखी; मूषिकाकृतिवर्णाऽनिष्टगन्धा च मूषिका; मुद्गवर्णा पुण्डरीकतुल्यवक्त्रा पुण्डरीकमुखी; स्निग्धा पद्मपत्रवर्णाऽष्टादशाङ्गुलप्रमाणा सावरिका, सा च पश्वर्थे; इत्येता अविषा व्याख्याताः ||xi 

• Kapila is having colour similar to manaḥśilā in flanks, towards the tail end it is smooth and like green gram in colour. 

• Piṅgala is little reddish brown in colour with round body and very quick in movement. 

• Śaṅkumukhi is having colour similar to liver and very fast moving. 

• Mūṣika looks similar in shape and colour of mouse and also have bad odour. 

• Puṇḍarīkamukhī is having green gram colour and shape of mouth resembles puṇḍarīka (lotus) 

• Sāvarika is having smooth skin with the colour of lotus leaf and 18 aṅgula in length. It is used in Raktamokṣaṇa for animals. 

INDICATIONS 

नृपाढ्यभीरुसुकुमारबालस्थविरनारीणामसृग्विस्रावणाय जलौकसो योजयेत्||२||vii 

Nṛpa, Adya, Bhīru, Sukumāra, Bāla, Stavira, and Nārī. 

शीताधिवासा मधुरा जलौका वारिसम्भवा | 

तस्मात् पित्तोपसृष्टे तु हिता सा त्ववसेचने ||६|| viii 

As Jalaukas are living in cold habitat and it is born out of water it is considered as the best type of raktamokṣaṇa for pitta pradhāna vyādhis. 

CONTRA INDICATIONS 

• Sarvānga Śodha (Generalised oedema) 
• Pāṇḍu (Anaemia) 
• Garbhiṇī (Pregnancy) 
• Udara (Abdominal diseases) 
• Śoṣa (Emaciated) 

• Kṣīṇa (Weak)